نشست خبری روز سه‌شنبه میان دونالد ترامپ و محمد بن سلمان به صحنه‌ای غیرمعمول و حتی غافلگیرکننده تبدیل شد. ولیعهد ۴۰ ساله، مردی که زمانی بستگانش و شماری از شاهزادگان را در هتل ریتز-کارلتون بازداشت کرده بود، این‌بار آرام، سنجیده و بی‌حاشیه ظاهر شد. بعد از آنکه به چند پرسش دشوار بدون کمترین تنش پاسخ داد، بخش عمده‌ای از نشست را در سکوت کامل گذراند؛ دستانش را روی پاهایش گذاشته، صاف نشسته و تقریباً بی‌حرکت.
در مقابلِ این آرامش کم‌سابقه، ترامپ عصبی و پرخاشگر ظاهر شد. او یکی از خبرنگاران را به‌خاطر پرسشی که «نامطیعانه» توصیفش کرد، توبیخ کرد و رئیس فدرال رزرو را «مردی احمق» خواند. هم‌زمان، با شور و حرارتی آشکار از ولیعهد تعریف کرد و به او گفت «دوست بودن با تو افتخاری بزرگ است»؛ گویی در حضور رهبری که به اقتدارگرایی شهره است، می‌خواست قدرت‌نمایی و صلابت خود را به نمایش بگذارد.
دونالد ترامپ که سال‌هاست از حاکمان مستبد با لحنی تحسین‌آمیز سخن گفته از پرسش‌های بااحتیاط و اغلب آسانِ رسانه‌های نزدیک به عربستان لذت می‌برد و حتی تا آنجا پیش رفت که خواستار لغو مجوز پخش شبکه ای.بی.سی شد. این تضاد پررنگ میان دو مرد، تنها روایتگر تحول شخصی محمد بن سلمان نبود که طی سال‌های اخیر از یک بازیگر نوپا و جاه‌طلب به رهبری باتجربه و قدرتمند تبدیل شده است؛ بلکه آیینه‌ای از آشفتگی سیاست آمریکا در دهه گذشته نیز بود.
بدر السیف، استادیار تاریخ در دانشگاه کویت، با اشاره به همین نکته گفت: «بیش از ده سال حضور او در قدرت بی‌تردید بر شخصیت و سبک رهبری‌اش اثر گذاشته است. اینکه توانست همچون یک رجل سیاسی پخته ظاهر شود به‌ویژه در تضاد با رئیس‌جمهوری آمریکا که کنار او نشسته بود، این تصویر را حتی برجسته‌تر کرد.»
بازگشت شاهزاده سایه‌ها؛ محمد بن سلمان از حاشیه‌نشینی تا بازیگری جهانی
در دوران نخست ریاست‌جمهوری ترامپ، محمد بن سلمان هنوز در مسیر تثبیت قدرت بود؛ مسیری که با کنار زدن رقبای بانفوذ، او را به حاکم بلامنازع پادشاهی نفت‌خیز عربستان تبدیل کرد. او تنها ۲۹ سال داشت که در سال ۲۰۱۵ و با پادشاه‌شدن پدرش، به سرعت به چهره‌ای بی‌پروا و غیرقابل پیش‌بینی شهرت یافت ؛هرچند خودش ترجیح می‌داد برچسب «مختل‌کننده» را یدک بکشد و می‌گفت الهامش را از کارآفرینان فناوری از جمله مارک زاکربرگ می‌گیرد.
تنها چند ماه پس از آنکه محمد بن سلمان به مقام وزیر دفاع رسید، کارزاری هوایی را در یمن آغاز کرد که به سرعت به یکی از فاجعه‌بارترین بحران‌های انسانی جهان تبدیل شد. او تجارت خارجی را به ابزاری برای تنبیه سیاسی کشورها تبدیل کرد و آلمان و کانادا را به دلیل آنچه «توهین» می‌دانست، هدف فشار قرار داد.
در سال ۲۰۱۷، کارگزارانش عملاً نخست‌وزیر لبنان را در ریاض بازداشت کردند و او را واداشتند در تلویزیون سعودی استعفا دهد. هم‌زمان، شاهزاده محمد موج گسترده‌ای از سرکوب داخلی را مدیریت کرد: بازداشت صدها فعال، تاجر، اعضای خاندان سلطنتی و پژوهشگر در طیفی از گرایش‌های سیاسی. اوج این سرکوب در سال ۲۰۱۸ رقم خورد، زمانی که مأموران سعودی، جمال خاشقجی، ستون‌نویس واشنگتن‌پست را در کنسولگری استانبول کشتند و پیکرش را تکه‌تکه کردند. اگرچه شدت این سرکوب در سال‌های اخیر کاهش یافته، اما روند کلی همچنان ادامه دارد.
برای مدتی پس از قتل خاشقجی، محمد بن سلمان در صحنه جهانی به حاشیه رانده شد؛ اما گذر زمان او را دوباره به مرکز بازی بازگرداند؛ آن‌قدر قدرتمند که نادیده‌گرفتنش دیگر ممکن نیست. سفر اخیر او به ایالات متحده، نخستین حضورش در این کشور از سال ۲۰۱۸ بود؛ سفری که نشان می‌دهد ولیعهد سعودی بار دیگر به بازیگری تعیین‌کننده در مناسبات بین‌المللی تبدیل شده است.
او طی سال‌های گذشته، رفتاری محتاطانه‌تر در برابر افکار عمومی در پیش گرفته و در حال بازسازی چهره‌ای تازه از خود به‌عنوان یک معامله‌گر و سرمایه‌گذار بانفوذ است؛ تصویری که با نسخه تهاجمی و جنجالی او در سال‌های ابتدایی قدرت تفاوت دارد. بخشی از این تغییر ناشی از واقعیات داخلی عربستان است: بن سلمان ضرب‌الاجل ۲۰۳۰ را برای دگرگون‌کردن اقتصاد نفت‌محور پادشاهی تعیین کرده تا کشور را به یک قطب جهانی کسب‌وکار و گردشگری تبدیل کند. در چنین فضایی، هرج‌ومرج منطقه‌ای می‌تواند این جاه‌طلبی‌ها را از مسیر خارج کند. به همین دلیل، ولیعهدی که روزی با رویکردی تهاجمی در یمن و لبنان شناخته می‌شد، اکنون بیشتر به دیپلماسی روی آورده است.
نفوذ بن سلمان بر ترامپ از قراردادهای جنگنده تا بحران سودان
دولت سعودی اکنون با فشار فزاینده کمبود نقدینگی روبه‌روست؛ واقعیتی که محمد بن سلمان و حلقه نزدیکش را ناچار کرده بسیاری از هزینه‌ها و پروژه‌های عظیم خود را دوباره ارزیابی کنند. ولیعهد که زمانی با جاه‌طلبی‌های پر زرق‌وبرق شناخته می‌شد از جمله استخدام طراحان هالیوود برای ساخت شهری آینده‌نگر با الهام از داستان‌های علمی‌تخیلی به نام «نئوم» ــ امروز بخشی از این رویاپردازی‌ها را کنار گذاشته است. او مسیر عملی‌تری برگزیده: توسعه مراکز داده، سرمایه‌گذاری سنگین در حوزه هوش مصنوعی و تمرکز بر پروژه‌هایی که بازگشت اقتصادی ملموس‌تری دارند.
این تغییر هم‌زمان شده با دورانی که مهم‌ترین شریک عربستان یعنی ایالات متحده خود در میانه شکاف‌های عمیق سیاسی و افزایش خشونت داخلی قرار دارد. در چنین فضایی، رئیس‌جمهور آمریکا نیز مانند محمد بن سلمان در سال‌های اولیه قدرت تجارت را به یکی از ابزارهای اصلی اعمال فشار و پیشبرد اهداف سیاسی تبدیل کرده و در برابر مخالفت‌ها رویکردی سخت‌گیرانه گرفته است.
در دورهٔ دوم ریاست‌جمهوری‌اش، دونالد ترامپ بیش از هر زمان دیگر به نسخه‌ای از کتاب بازی دولت‌های اقتدارگرا تکیه کرده است: از به‌کارگیری نیروهای امنیتی برای هدف‌گرفتن رقبای سیاسی گرفته تا گسترش تعریف «تروریسم» و برکناری مقاماتی که داده‌ها یا تحلیل‌هایشان با روایت او همخوانی ندارد. ترامپ می‌گوید آنچه انجام می‌دهد، پاسخی به خواست مردم آمریکا است. او در ماه اوت اعلام کرد: «من دیکتاتور نیستم. من انسانی با حس معمولی بسیار قوی و فردی باهوش هستم.» در همین فضای تنش‌آلود، وقتی یک خبرنگار روز سه‌شنبه از محمد بن سلمان درباره ارزیابی اطلاعاتی آمریکا ــ مبنی بر اینکه او به احتمال زیاد دستور قتل جمال خاشقجی را صادر کرده ــ پرسشی مستقیم مطرح کرد، ترامپ وارد عمل شد؛ خبرنگار را تحقیر کرد و موضوع قتل را با بی‌اعتنایی تمام کنار زد و گفت: «اتفاقاتی می‌افتد.»
شاهزاده محمد، برخلاف رئیس‌جمهور آمریکا که با تندی پاسخ خبرنگار را قطع کرده بود، آرام وارد بحث شد و گفت: «اجازه دهید من پاسخ بدهم.» او قتل خاشقجی را «دردناک» و «یک اشتباه بزرگ» توصیف کرد؛ لحنی حساب‌شده که نشان می‌داد ترجیح می‌دهد این پرونده را نه با انکار، بلکه با کنترل پیام مدیریت کند. اما حضور ولیعهد در کنار ترامپ تنها برای پیشبرد توافق‌های تجاری سنگین از فروش جنگنده‌های اف–۳۵ گرفته تا دسترسی عربستان به تراشه‌های انویدیا ــ نبود. او از نفوذ لحظه‌ای خود بر رئیس‌جمهور استفاده کرد تا ترامپ را به مداخله برای پایان‌دادن به جنگ ویران‌گر سودان ترغیب کند؛ جنگی که طی دو سال گذشته، بنا بر برخی برآوردها تا ۴۰۰ هزار کشته برجای گذاشته است.
ترامپ روز چهارشنبه در یک نشست سرمایه‌گذاری آمریکا–عربستان روایت این گفت‌وگو را بازگو کرد: «او گفت: این بزرگ‌ترین کاری است که می‌توانی انجام بدهی. از هر کاری که تا حالا کرده‌ای مهم‌تر خواهد بود.» رئیس‌جمهور تاکید کرد که اکنون «متفاوت‌تر از تنها یک روز پیش» به این درگیری نگاه می‌کند و تنها نیم‌ساعتی پس از آنکه شاهزاده محمد «اهمیت عظیم» بحران سودان را برایش توضیح داده، کار بر روی راه‌حلی برای پایان‌دادن به جنگ را آغاز کرده است.
سفرِ پرپیام ریاض–واشنگتن؛ از مدیریت تصویر تا آزادسازی یک زندانی دوتابعیتی
اندرو لِبِر، استادیار دانشگاه تولین و از متخصصان سیاست عربستان می‌گوید در این سفر کاملاً پیدا بود که محمد بن سلمان «مشتاق است همچون یک رجل سیاسیِ تمام‌عیار دیده شود». به باور او، بخشی از این رویکرد از محاسبه‌ای عمیق‌تر نشأت می‌گیرد: ولیعهد انتظار دارد «بسیار طولانی‌تر از دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ ــ و حتی شاید فراتر از طول عمر او ــ در قدرت بماند»، و همین آینده‌نگری او را وادار می‌کند خود را در برابر نوسانات احتمالی سیاست آمریکا بیمه کند. در طول سفر، بن سلمان بارها بر ماهیت بلندمدت و دوحزبی روابط میان ایالات متحده و عربستان سعودی تأکید کرد و عمداً از نمایش نزدیکی شخصی‌اش با ترامپ فاصله گرفت.
آل‌سیف می‌گوید: «برای مدت طولانی، رابطه آمریکا و عربستان بر پیوندهای شخصی استوار بود؛ اما این‌بار شاهد یک حرکت نهادی هستیم که البته همچنان با روابط شخصی همراه شده است. » بااین‌حال، همه متقاعد نشدند که محمد بن سلمان در قامت یک دولتمرد ظاهر شده باشد. عبدالله العلاود، مدیر ارشد برنامه مقابله با اقتدارگرایی در مرکز دموکراسی خاورمیانه گفت که تماشای صحنه‌ای که ترامپ ارزیابی اطلاعاتی آمریکا درباره نقش بن سلمان در قتل جمال خاشقجی را بی‌اهمیت جلوه می‌داد، «مشمئزکننده» بوده است.
اما آخرین غافلگیری این سفر روز چهارشنبه رقم خورد؛ زمانی که اعلام شد یک شهروند دوتابعیتی سعودی – آمریکایی که سال‌ها در عربستان زندانی بود تنها به‌دلیل انتشار مطالب انتقادی درباره دولت و شخص ولیعهد در شبکه‌های اجتماعی ـسرانجام اجازه خواهد یافت به ایالات متحده بازگردد. این فرد، سعد الماضی، بازنشسته‌ای اهل فلوریدا، در سال ۲۰۲۳ از زندان آزاد شده بود، اما همچنان ممنوع‌الخروج و در عمل در حبس خانگی قرار داشت. خبر رفع ممنوعیت خروج او، بلافاصله به یکی از مهم‌ترین پیام‌های سیاسی سفر تبدیل شد. ابراهیم الماضی، پسر او، در اظهاراتی از تلاش‌های دولت ترامپ برای آزادی پدرش قدردانی کرد و نوشت: «از همه کسانی که در این وضعیت هولناک کنار ما ایستادند سپاسگزاریم. امیدواریم حمایتی که ما دریافت کردیم، برای کسانی که همچنان در عربستان سعودی و سایر نقاط جهان گروگان نگه داشته شده‌اند، ادامه یابد.»
منبع: فرارو به نقل از نیویورک تایمز
ثبت دیدگاه