زلنسکی به ترامپ چه گفت که لحن کاخ سفید تغییر کرد؟

در حالی‌که ترامپ در تحقق وعده پایان جنگ اوکراین ناکام مانده، مذاکرات دیپلماتیک با تحولی بی‌سابقه پیش می‌رود؛ واشنگتن برای نخستین‌بار صراحتاً از پوتین انتقاد کرده و اوکراین نیز بر مواضع خود پافشاری می‌کند. پیشنهاد استقرار نیروی امنیتی غربی و بند بازگشت خودکار تحریم‌ها امید‌هایی را زنده کرده، اما مواضع سخت کرملین و تمایل ترامپ به توافق سریع، تعادل شکننده‌ای را رقم زده

دونالد ترامپ، نخستین صد روز بازگشت خود به قدرت را در حالی پشت سر گذاشته که وعده‌اش برای پایان‌دادن به جنگ اوکراین «در همان روز اول» همچنان محقق نشده است. با این حال، دستگاه دیپلماسی ایالات متحده در بالاترین سطح فعالیت می‌کند؛ مارکو روبیو، وزیر خارجه، هفته پیش رو را «سرنوشت‌ساز» توصیف کرده و بار دیگر هشدار داده که اگر مذاکرات به نتیجه نرسد، آمریکا میز گفت‌و‌گو را ترک خواهد کرد.

از وعده صلح تا انتقاد علنی؛ تحولی بی‌سابقه در نگاه واشنگتن به مسکو

مذاکرات تاکنون در عبور از شکاف عمیق میان دو خواسته متضاد ناکام مانده‌اند: کی‌یف خواهان تضمین‌های امنیتی است، در حالی که مسکو بر نوعی اعلام تسلیم رسمی پافشاری می‌کند. با این حال، منابع نزدیک به روند گفت‌و‌گو از شکل‌گیری پویایی جدیدی خبر می‌دهند. برای نخستین‌بار، مذاکره‌کنندگان اوکراینی با احتیاط ابراز خوش‌بینی کرده‌اند. یکی از مقامات ارشد اوکراینی می‌گوید: «ما تلاش می‌کنیم موقعیتمان را بهبود ببخشیم. اما همه طرف‌ها در حال بلوف‌زدن هستند و خطر آن‌جاست که کسی بیش از حد روی دست خودش حساب باز کند.»

ریشه تردید‌های اوکراین در وعده‌های ترامپ برای صلح نیست، بلکه در احساس تغییری کلی و قابل لمس در فضای حاکم بر بحران نهفته است: این احساس که شاید رئیس‌جمهور آمریکا سرانجام به ذات واقعی ولادیمیر پوتین پی برده باشد و پس از ماه‌ها تهدید، فشار و باج‌گیری، برای نخستین‌بار با همتای اوکراینی‌اش با احترام برخورد کرده است. دیدار اخیر دونالد ترامپ و ولودیمیر زلنسکی در رم که با میانجی‌گری فرانسه و تنها پس از تأیید دقیقه نودی برنامه سفر زلنسکی صورت گرفت، صحنه‌ای معنادار را به نمایش گذاشت: دو رهبر، در کلیسای سن‌پیترو، در گفت‌وگویی رودررو و با ظاهری هم‌تراز در عرصه سیاسی.

منابع اوکراینی می‌گویند زلنسکی در همان ۱۵ دقیقه دیدار، پیامی ساده و مستقیم را منتقل کرد: اوکراین آماده آتش‌بس بدون شرط است، این روسیه است که تمایلی ندارد و ترامپ نباید صلحی را که تنها خودش قادر به تحقق آن است، رها کند. پستی که رئیس‌جمهور آمریکا پس از این دیدار در شبکه‌های اجتماعی منتشر کرد، نشان می‌دهد این پیام به‌خوبی دریافت شده است. انتقاد صریح و کم‌سابقه ترامپ از پوتین به‌دلیل «سر دواندنش» را می‌توان صریح‌ترین موضع‌گیری او تاکنون علیه کرملین دانست.

واکنش روسیه، کم‌رمق و بی‌اثر بود. به گفته یکی از مقامات آمریکایی، کاخ سفید از پیشنهاد اخیر ولادیمیر پوتین برای برقراری آتش‌بس سه‌روزه به مناسبت «روز پیروزی» (۹ مه) رضایت ندارد؛ پیشنهادی که حتی از سوی کارولین لویت، سخنگوی ترامپ نیز در یک برنامه تلویزیونی نادیده گرفته شد. حمله موشکی گسترده روسیه به کی‌یف در ۲۴ آوریل که در جریان آن، موشکی ساخت کره‌شمالی جان دست‌کم ۱۲ نفر را گرفت خشم آشکار رئیس‌جمهور آمریکا را برانگیخت. یک مقام آمریکایی می‌گوید: «در آغاز این روند، ترامپ از زلنسکی ناراضی بود؛ حالا این نارضایتی مستقیماً متوجه پوتین شده است.» اوکراینی‌ها پیشنهاد آتش‌بس محدود را رد کردند و به‌نظر می‌رسد از وضوح موضع خود رضایت دارند. آندری سیبیها، وزیر خارجه اوکراین، در پیامی نوشت: «اگر روسیه واقعاً خواهان صلح است، باید فوراً آتش‌بس کند. چرا باید تا ۹ مه صبر کنیم؟»

بازگشت خودکار تحریم‌ها؛ بند کلیدی برای مهار روسیه

هفته گذشته، دوری از مذاکرات در لندن برگزار شد که بسیاری آن را بی‌ثمر می‌دانستند؛ تا آن‌جا که مارکو روبیو، وزیر خارجه نیز به‌دلیل پایین بودن سطح انتظارات در آن شرکت نکرد. با این حال، این گفت‌و‌گو‌ها موجب نزدیکی بی‌سابقه مواضع فنی میان اوکراین و غرب شد. طرح صلح اولیه‌ای که به دونالد ترامپ نسبت داده شده و به‌تازگی جزئیاتی از آن به رسانه‌ها درز کرده، بیش از آن‌که نشانی از پایان جنگ داشته باشد، هشداردهنده یک معامله یک‌طرفه است. براساس مفاد افشاشده، آمریکا در ازای هیچ، الحاق کریمه به روسیه را به‌رسمیت می‌شناسد و تحریم‌ها را بدون دریافت هیچ تضمینی برای برقراری صلح پایدار لغو می‌کند؛ پیشنهادی که برای کیف غیرقابل قبول است.

با این حال، اوکراینی‌ها از مذاکرات غیررسمی رضایت بیشتری داشتند؛ به‌ویژه درباره طرحی برای استقرار یک نیروی امنیتی غربی در داخل اوکراین که زمین، هوا و دریا را پوشش دهد؛ پیشنهادی که برخلاف برخی گزارش‌ها، همچنان روی میز قرار دارد.

در غیاب اجماع بر سر طرح اولیه، حالا توجه‌ها به نسخه تعدیل‌شده‌ای از پیشنهاد صلح جلب شده که به نظر می‌رسد از شانس بیشتری برای پیشروی برخوردار باشد. در این طرح جایگزین، مذاکرات درباره وضعیت نهایی قلمرو‌ها به‌عمد به دوره‌ای پس از برقراری آتش‌بس موکول شده است. نکته کلیدی گنجاندن بندی است که به‌صراحت امکان بازگشت خودکار تحریم‌ها علیه روسیه را در صورت نقض توافق فراهم می‌کند. اوکراینی‌ها به‌خوبی آگاه‌اند که ترامپ بدون جلب رضایت کی‌یف نمی‌تواند به‌راحتی مسئله به‌رسمیت‌شناختن کریمه را از سد کنگره عبور دهد. در همین حال، یکی از مقامات غربی در گفت‌وگویی غیررسمی ابراز امیدواری کرده که توافق بر سر آتش‌بس شاید ظرف همین هفته نهایی شود.

پوتین ساز را کوک می‌کند، ترامپ می‌رقصد؟

در جبهه مقابل، نشانه‌هایی از انعطاف‌پذیری محتاطانه در مواضع کرملین مشاهده می‌شود. برای نخستین‌بار از زمان آغاز تهاجم، مسکو به‌طور علنی اعلام کرده که آماده مذاکره مستقیم با دولت زلنسکی است؛ دولتی که تا همین اواخر، روسیه آن را غیرمشروع و دست‌نشانده غرب می‌خواند. با این حال، در سایر زمینه‌ها، روسیه نه تنها از مواضع خود عقب‌نشینی نکرده، بلکه به سبک دیرینه‌اش یعنی مذاکرات فرسایشی و بحث‌های پرجزئیات بازگشته است. در تاریخ ۲۸ آوریل، سرگئی لاوروف با صراحت اعلام کرد که مسکو خواهان به‌رسمیت‌شناختن همه مناطق الحاق‌شده است؛ از جمله بخش‌هایی از چهار استان شرقی که هنوز به‌طور کامل تحت کنترل روسیه درنیامده‌اند. او همچنین بار دیگر از ادبیاتی استفاده کرد که مدتی در بیانیه‌های رسمی کرملین به فراموشی سپرده شده بود: «نازی‌زدایی» و «غیربازسازی نظامی» اوکراین.

مواضع تند اخیر مسکو، بازتابی از اعتمادبه‌نفس فزاینده کرملین در توانایی‌اش برای ادامه جنگی فرسایشی و ضربه‌زدن به روحیه رقیب غربی است. با این حال، چنین رویکردی می‌تواند هزینه‌ساز باشد؛ چرا که دونالد ترامپ تمایلی جدی به تحقق توافق صلح دارد و ممکن است فشار برای نتیجه‌گیری سریع را افزایش دهد. با این‌همه، نباید تصور کرد که گزینه‌های کرملین رو به پایان‌اند. ولادیمیر پوتین بار‌ها نشان داده که در پیشنهاد معاملات اقتصادی فریبنده و آغشته به فساد به طرف آمریکایی تبحر دارد؛ معاملاتی که دایره آنها فراتر از پرونده اوکراین می‌رود. او به‌خوبی آگاه است که بدون ورود ترامپ به روند صلح، امکان عادی‌سازی حتی نسبی روابط با غرب وجود ندارد؛ از همین‌رو، تلاش برای رسیدن به نوعی تفاهم با او به‌احتمال زیاد در دستور کار کرملین قرار خواهد گرفت.

در حال حاضر، هیچ نشانه معناداری وجود ندارد که نشان دهد رئیس‌جمهور آمریکا واقعاً آماده اجرای تهدید‌های تکرارشونده‌اش برای افزایش فشار بر روسیه باشد؛ تهدید‌هایی که تاکنون بیشتر جنبه لفظی داشته‌اند تا عملی. ترامپ از احتمال اعمال تحریم‌های ثانویه علیه خریداران نفت روسیه سخن گفته و برخی از مشاورانش نیز پیشنهاد تقویت کمک‌های نظامی به اوکراین را مطرح کرده‌اند؛ کمک‌هایی که با پایان یافتن بودجه فعلی در عرض چند هفته، عملاً به نقطه توقف خواهند رسید.

با این حال، این مواضع بیشتر رنگ‌وبوی نمایشی دارند تا اراده راهبردی. تجربه دوره نخست ریاست‌جمهوری ترامپ نشان داده که گفت‌وگوی مستقیم او با پوتین می‌تواند به‌سرعت توازن بازی را به سود کرملین تغییر دهد. یکی از مقامات پیشین جمهوری‌خواه با لحنی هشدارآمیز می‌گوید: «نیمی از وقت ما در دوره اول صرف این می‌شد که جلوی تماس مستقیم ترامپ با پوتین را بگیریم؛ چون خوب می‌دانستیم روس‌ها او را مثل ساز کوک می‌کنند.»

منبع: فرارو به نقل از اکونومیست